SON KURŞUN MU?
DUYUNU UMUMİYE Mİ?
Kısaca Varlık Fonlarıyla ilgili temel endişe, beklenti ve sorulara yorum yapmam istenildi, arz ediyorum.
VARLIK FONU NEDİR?
Varlık fonu en basit anlatımıyla çok büyük kamu fonlarıdır. Bunlara ingilizce Sovereign wealth fund derler. Sovereign biliyorsunuz hem egemen, hâkim hem de çok büyük demek. SWF'i bizdeki kullanımla varlık fonu olarak kullanacağız.
Egemen bir devlet tarafından kurulan ilk Varlık fonu, Kuveyt'de 1953 yılındadır. Kuveyt, bu petrol üretimi bitecek kenarda paramız olsun güdüsüyle ve İngiliz'lerin teşvikiyle her yıl petrol gelirlerinin bir kısmını fona bağlamak suretiyle yatırım fonunu oluşturmuştur.
Mahfi Eğilmez'in bu aralar ortalıkta dolaşan Varlık Fonuyla ilgili yazısını okudum. Bir kaç hata ve bayağı eksik var. Mahfi Eğilmez, petrol geliri gibi yeraltı zenginlikleri olan veya dış ticaret fazlası veren ülkelerin bu kaynakları değerlendirmek için Varlık Fonları kurduğundan bahsetmiş. Orijinal hali bu olmasına rağmen artık farklı uygulamalar görmek de mümkün Türkiye ölçeğinde olduğu gibi.
Her ülkede tek bir varlık fonu olması da söz konusu değil, onlarca farklı fonlar aynı ülke içinde kurulabiliyor. Çin'de mesela 4 farklı varlık fonu var, toplam büyüklükleri 1.6 trilyon USD civarı.
Olayın esası, Kamuya ait büyük kaynakların (GELİRİN) belli havuzlarda, belli kriterlerle, belli bağımsız yönetim altında, belli alanlara yatırım yaparak, uzun vadeli, garantili gelir yaratma hikâyesidir.
Mesela dünyanın en büyük varlık fonu Norveç'in 1990 yılında kurulan Government Pension Fund'udur, Norveç'in petrol gelirlerine bağlı olarak kurulan bu fon adı üstünde Hükümet emeklilik fonu olarak hizmete devam etmektedir. Bu sene sanırım 900 milyar USD'lik bir büyüklüğe eriştiler.
Aşağı yukarı kafamızda Varlık Fonunun ne olduğu netleşmiş olmalı. Kamunun belli gelirlerinin kullanımından vaz geçerek, uzun vadeli gelir yaratmasıdır varlık fonu. Uzun vadeli gelir yaratmak için yatırım yapması gerekiyor Fon'un. Peki, nelere yatırım yaparlar? Reel ve finansal her türlü varlığa (assets) global olarak yatırım yapılır. Tahviller, hisse senetleri, değerli metaller, özel girişim sermayeleri, Hedge fonlar, vb…
Varlık Fonları ne işe yarar?
Temel olarak gelirleri koruma (Özellikle gelecek kuşaklara mevcutyer altı zenginliklerinin işletiminden pay aktarma) ve makro istikrariçin kullanılır. Mesela, kuruluş senetlerinde yazılı olmak kaydıyla, kendi merkez bankalarına kûr dengelemesi için yardım ederler, büyük emtia fiyatlarında dalgalanmalar olduğunda kamu dengelerinin sağlanması için rezervlerini kullandırırlar vb.
Varlık fonlarını kim yönetir?
Varlık fonlarının bağımsız, temayüz etmiş yöneticiler tarafından idare edilmesi çok önemli bir meseledir. Özellikle, siyasi hükümetten bağımsız olmaları fevkalade önemlidir. Dünyada siyasetin bulaştığı varlık fonları örneği vardır. Hatta bir ülkenin başkanı karısını varlık fonunun başına atamış ve bir yıl içerisinde 35 milyar dolarlık bir zarar olmuştu. Nijerya, Malezya bugünlerde konuşulan örnekler. Siyasiler bu büyük fonlara bulaştıkları anda birkaç yıl içerisinde inanılmaz zararlar, yolsuzluklar ve ülke çapında hukuksuzlar oluşur.
İtalya, İsrail ve Panama da önümüzdeki yıllarda Varlık fonları kurmak istiyorlar. Panama, kanal gelirleriyle kuruluşu planlarken, İtalya ve İsrail ise devlet destekli özel girişim sermayeleri (Private Equity) kuracakmış.
Demek ki neymiş, dünyada Varlık Fonu oldukça başarılı ve çok farklı uygulamaları olan uzun vadeli yatırım yaparak kamu varlıklarını değerlendirme yöntemiymiş.
TÜRKİYE VARLIK FONU (TVF) NEDİR? NE İŞE YARAR?
Türkiye, cari fazla veren veya petrol, yer altı zenginliklerini satan bir ülke olmadığına göre bu yukarıda anlattığımız Varlık fonunun gelirini nereden sağlayacaktır?
Kamu iktisadi teşekkülleri (KİT) veya kamu payı bulunan şirketlerin yarattıkları gelirden olması gerekir. Sıkıntı şu: Türkiye Varlık fonuna bugünlerde imtiyaz hakları KHK'larla aktarılan KİT'lerin hiçbirisi gelir üretebilir nitelikte değilki. Aşağı yukarı hepsi her sene zarar açıklıyor. Kamu bankları var ya Halk bank ve Ziraat diyeceksiniz her yıl 5-10 milyar TL kâr açıklıyor. İyide bu bankaların taşıdıkları finansal risklerin kimse farkında mı? Öz sermayelerinin kaç katı aslında batmış ama fiilen hala yaşatılan kredileri bilançolarında taşıyorlar bunlar gizli mi? KİT'lerin güya gözdesi, global markamız THY ne kadar zarar etti 2016'da mesela? PTT ne kazanıyor bilen var mı?
- O halde ilk tespitimiz: Türkiye Varlık Fonunun içini dolduran assetler gelir yaratıcı değil aksine gider yaratıcı mali varlıklardır.
- Burada diğer bir kritik konu kamu varlıklarının kurulacak fon dâhil olmak üzere nasıl yönetileceğidir. Dediğimiz gibi bağımsız, hatta yabancı uyruklu uzmanların da olduğu yönetim kurullarıyla yönetiliyor dünyada varlık fonları. Siyasetin etkisinden tamamen arınılması ve fon kuruluş ilkelerinin yozlaşmaması hayati öneme sahipken. Türkiye Varlık Fonu'nun yönetim kadrosu kimlerden oluşuyor: Yiğit Bulut, Kerem Alkin, Himmet Karadağ gibi açıkça hükümetin siyasi telkinlerine açık ve kifayetsiz, kalitesiz kişiler.
- TVF'nin amacı nedir? Sorusunu sorduğumuzda ilgili kanunun ilk maddesi bir amaç tanımı yapmış: "Bu Kanunun amacı sermaye piyasalarında araç çeşitliliği ve derinliğine katkı sağlamak, yurt içinde kamuya ait olan varlıkları ekonomiye kazandırmak, dış kaynak temin etmek, stratejik, büyük ölçekli yatırımlara iştirak etmek için Türkiye Varlık Fonu ve bu fona bağlı alt fonları kurmak ve yönetmek..." İlk bakışta fark edeceğiniz üzere bir sürü süslü lafların arasında tek gerçekçi amaç var: DIŞ KAYNAK TEMİN ETMEK. Dünyada'ki varlık fonları teorisini ve kısmen pratiğini inceledik, hangisinde dış kaynak temin etmek amacı vardı? Aksine kaynağın kendisi fondu.
- TVF'nin yöntemleri nelerdir? Onu da ilgili kanunun 2. Maddesi (ç) bendinde görüyoruz "Her türlü proje geliştirme, projeye dayalı kaynak yaratma, dış proje kredisi sağlama ve diğer yöntemlerle kaynak temini işlemlerini,"
TVF ile alakalı hiç uzatmadan şunları söyleyebiliriz:
- Türkiye Varlık Fonu altında kurulan yapı amaçları ve yöntemleri itibariyle dünyada başarılı örneklerine şahit olduğumuz bir Varlık Fonu değildir.
- Bu yapı, tıkanmış mega proje ve alt yapı işlerine dış kaynak temin etme amacıyla kurulmuş kamu ipotek kasasıdır.
- İlk yapacakları iş: Bu ipotekli mal havuzunu teminat göstererek, hazine garantisini de ekleyerek (Zira bu havuz gelir yaratıcı değil) borçlanma senetleri arz etmektir. Gelirler kifayetsiz kaldığı için itfa zamanı TVF içindeki kamu payları haraç mezat alacaklılara geçer.
- TVF bir yatırım fonu olarak değil özü itibariyle ayrı bir hazine olarak çalışacaktır. Bu durum kamu maliyesi ve hazinesinde çift başlılığa sebebiyet vererek hızlı bir şekilde kamu bilançosunu bozucu nitelikte olacaktır, olacak.
- Bir başka açıdan hükümetin bu şark kurnazı yöntemle finansman araması aslında denizin bittiğinin de göstergesidir.
Varlık fonuyla alakası olmayan yapıyla taze finansman aramaları attıkları son kurşundur, çok büyük ihtimalle bu saçmalıklar silsilesiyle dış pazarlara da çıkamayacaklar ve (kısmen metazori) iç borçlanmayı deneyeceklerdir. Bu çift başlı hazine kasası zamanla başka hazineler de yaratabilir. 7 başlı ejderha gibi birini kapattıkça yenisinin başımıza dert olduğu bir felaket ve mali iflaslar süreciyle karşılaşabiliriz (Bence çok yakında karşılaşacağız)
OLMASI GEREKEN NEYDİ?
Her iyi ve güzel kavramın içini boşaltmakta mahir entelektüel kapasiteleri sınırlı ülkemiz, aslında çok önemli bir mali silah olabilecek Varlık Fonu'nu da kavramsal ve işlevsel olarak yok etmek üzere.
Böylesi bir fon dünyadaki iyi örneklerinde olduğu üzere doğru kurgulanıp işletilseydi fevkalade faydalı olacaktı.
Zira kamunun kontrolündeki tüm varlıkların kamunun konsolide mali tablolarına doğru yansımasına ve bu vesileyle güçlendirilmiş yeni mali tablolarla gerek ülkemizde gerekse küresel finansal piyasalarda daha düşük maliyetlerle yatırımların finansmanı sağlanabilirdi.
Dünyadaki iyi uygulama örneklerindeki gibi hem fonun yönetim usulleri için hem de fonda yer alacak kamu sermayeli kuruluşlar için sıkı kurumsal yönetim standartları belirlenmeliydi.
Performans göstergeleri, raporlama standartları, fonun hangi şirketlere ve varlıklara yatırım yapabileceği ayrıntılı olarak tanzim edilmiş ve sürekli bağımsız denetime tabii tutulmalıydı.
Fonun, yatırımların finansmanı amacına ilave olarak ülkenin kurumsal yönetim standartlarını yükseltme hedefi en önemli fayda olarak belirlenmeliydi.
Oluşturulacak fonun gücüyle ülkedeki finansal ve konjonktürel dalgalanmaların bertaraf edilmesi hedeflenmeliydi.
Tüm bunların yapılabilmesi için yukarıda kısmen arz ettiğim iyi uygulama örnekleri benzeri bir yapı kurgulanması şart iken mevcut cahillerin kurgusu ancak eldeki son kurşunun da heba edilmesi, son kalan iktisadi değerlerin de yağma edilmesidir…
Halil İbrahim Bayrakçı