İngilizce veya herhangi bir Batı kaynaklı metinde Milliyetçi Hareket Partisi ve Ülkücü Hareket'in tarihine dair incelemeler yapanlar bilirler, MHP'nin yabancı dillere tercümesi yaygın olarak iki farklı biçimde yapılır. İngilizce'den örnek vermek gerekirse bunun ilki 'Nationalist Action Party,' ikincisi ise 'Nationalist Movement Party'dir. Anlaşılacağı üzere bu tercümelerin ilkinde 'Hareket' sözcüğü 'Action' (aksiyon) sözcüğüyle, diğerinde 'Movement' (Hareket) olarak karşılanmıştır. Bu yazıda ilk bakışta önemsiz gibi görünen bu nüans farkının üzerinde durulacaktır.
Öncelikle MHP'nin tercümesinde basit ve önemsiz gibi görünen bu nüans farkının basit bir nüans farkından fazlası olduğunu ifade etmek isterim. 'Action' yâni 'aksiyon' sözcüğünün, 'movement' yâni 'hareket'ten daha heyecan verici, belki MHP'nin yapısına daha uygun olduğu düşüncesi birçok kişiye sirayet etmiştir. Sözcükler arasındaki nüans farklılıkları düşünülmediğinde birçok kişi 'movement' yerine 'action' sözcüğünü tercih edebilir. Peki bu tutum ne kadar doğru olur?
1- Baştan net bir biçimde ifade edeyim: Tercüme açısından işin doğrusu 'action' değil İngilizcede 'movement', Fransızcada 'mouvement, Almancada 'bewegung' ve Hollandacada 'beweging'dir. Bu bir kere kesin ve net. Nitekim hiçbir Batı dilinde siyasi hareketlerden bahsedilirken 'action' denmez, bu üstte zikredilen sözcüklerle karşılanır. Bunun istisnaları siyasi hareketlerin özel adında, İspanya veya Fransa örneklerinde olduğu gibi, 'action' sözcüğünün varslığı durumu değiştirebilir. Fakat bu zaten ayrı bir meseledir. 'Ülkücü/Milliyetçi Hareket' derken, Batı dillerinde doğrudan 'movement', 'mouvement', 'bewegung' veya 'beweging'i kastediyoruz, 'aksiyon'u değil.
2- Nüans aşısından bizdeki '(siyasi) hareket' ile movement/mouvement/bewegung/beweging sozcükleri birebir örtüşmektedir. Bizde olduğu gibi, hem asıl anlamı hem de yananlamları 'hareket'tir. 'Aksiyon' ise daha çok, üzerine özellikle düşünülmüş daha tek seferlik bir hamleyi, tek amaçlı bir hedefi, tek odak noktasını ifâde eden bir sözcük. Bu açıdan bakıldığında siyasi/ideolojik harekete uygun olacağı akla gelse de, daha önce de zikrettiğim gibi 'action' sözcüğü 'hareket' tercümesinde kullanılmaz.
3- Nitekim işin bir psikolojik boyutu da var. 'Aksiyon' daha çok fiili hareketleri, yani pratiği çağrıştıran, çoğu zaman operasyonel/maddî hamleleri çağrıştıran bir sözcük. Bir düşüncenin pratiğe dökülmesidir, ama sözcük olarak sadece işin pratik kısmını ifade eder. Bu bağlamda aksiyon-reaksiyon karşıtlığını unutmamak gerek. Milliyetçi Hareket'i yabancı dilde 'aksiyoner/reaksiyoner' diye tanımlarken 'Aksiyon Partisi' aksiyoner/reaksiyoner mi diyeceğiz? O halde 'hareket'teki nüans nerede kalmaktadır? Unutulmamalı ki siyasi hareketler ve ideolojiler, salt aksiyondan oluşmaz. Bunun teorisi de vardır.
4- Tercüme ilminin tekniği açısından da işin doğrusu 'action' değil 'movement', 'mouvement', 'bewegung' ve 'beweging'dir. Nitekim Türkçemizde hem Batı kökenli 'aksiyon' sözcüğü, hem de Arapça kökenli 'hareket' kelimesi kullanılmaktadır. MHP'nin 'Hareket'ini 'Aksiyon' olarak yabancı bir dile çevirildiğinde 'aksiyon' sözcüğünü de 'aksiyon' olarak çevirileceğinden, yabancı dilde anlam kaymalarına ve nüanslarda yanlış bir yönlendirmelere sebebiyet vermek mümkündür.
5- Gelelim meselenin arkaplanına. Bu 'action' sözcüğü belirli bir metni, hele konu Milliyetçi/Ülkücü Hareket ise, psikolojik olarak olumsuz manalara çekmeye, bilinçaltında olumsuz çağrışımlar yaptırmaya oldukça müsait. Örneğin 1990'lı yılların sonunda Hollanda medyası Ülkücü/Milliyetçi Hareket üzerine yüklenirken, solcu-kürtçü ortaklığıyla MHP kötülenirken, mafya yapılanması ve organize suç şebekesi olarak işlenirken, 'action' sözcüğünün yaptığı çağrışımlarla o metinleri okumanın, aynı metni mesela 'beweging' sözcüğüyle okumakla -olayın bilinçaltı ve psikolojik yönünden- farkını anlamak mümkündür. Aksiyon sözcüğü diğer sözcük seçeneğine nazaran çok daha agresif bir çağrışım yapmaktadır.
6- O halde bu 'action' neden oturdu Batı literatüründe? Öncelikle 5. maddede yazdıklarımın bunda payı var. Diğer taraftan, daha da önemlisi, 'action' MHP'yi tercüme ederken Batı dillerinde -İngilizcede Action/Movement aynı yerde kullanılabiliyor olsa da) daha kolay ve dile daha oturan bir tercüme oluyor. Örneğin Hollandacada MHP derken 'Nationalistische Actiepartij' gibi kısa ve ağza oturan bir tercüme kullanmak var, bir de 'Partij van de Nationalistische Beweging' gibi uzun ve ağza oturmayan bir tercüme kullanmak var. Özellikle popüler literatür kolay ve daha basit olan ilkini, hatalı olmasına rağmen, tercih etmiştir.
Son olarak, ''Action' sözcüğü daha heyecan veriyor, bizim yapımıza daha uygun gibi' çok da lüzumlu olmayan detayların zevk ve şevkine kanıp, bu yanlışın daha da oturmasına vesile olmamak gerekiyor. Elbette Türkiye'de yaşayanlar farkında olmayabilir, ama Avrupa'da yaşayan Türk milliyetçileri 'action' ile 'movement/mouvement/bewegung/beweging' sözcükleri arasındaki nüans farklılıklarının ne anlamlara ve ne çağrışımlara gelebileceğini görmekte ve yaşamaktadır. Buna kendi elimizle çanak tutmaya gerek yoktur. MHP 'action' değil 'movement'tır...