Günümüzde Mısır'ın başkenti ve 20 milyonu aşkın nüfusuyla ülkenin en kalabalık şehri olan Kahire, Antik Mısır tarihi açısından önemli olduğu kadar Türk ve İslam tarihi açısından da önemlidir.
641 yılında Arapların fethettiği Kahire, Emeviler, Abbasiler, Tolunoğulları, İhşidler, Fatimiler, Eyyubiler, Memluklar, Osmanlı, Fransızlar, İngilizler ve Mısırlılar tarafından yönetilmiştir.
Bu makalemde Kahire'deki en önemli iki eser olan El Ezher Külliyesi ve Mehmet Ali Paşa camisinden bahsetmek istiyorum. Biri İslam tarihi, diğeri Osmanlı tarihi açısından önemli iki eserdir ve günümüzde binlerce turist tarafından ziyaret edilmektedir.
El Ezher Külliyesi
El Ezher camiisi Mısırda İhşidler hâkimiyetine son veren Fatimi sultanı El Mu'izz li-Dinillah'ın komutanı Cevher El Sikilli tarafından 970-973 yılları arasında yaptırılmıştır.
Camii ismini Hz. Muhammed'in kızı Fatma'nın lakabı olan "ez Zehra"dan almıştır. Ezherin anlamı ''çok parlak ya da çok güzel'' demektir. Kahire'de kurulan ilk camii olması dışında Fas'ın Fez şehrindeki Karaviyyin Üniversitesinden sonra dünyanın en eski ikinci üniversitesidir.
Camii inşa edildiğinde günümüzdekinden çok daha küçük olup ana ibadet mekânı ve iki revaktan ibaretti. Kıble duvarına paralel beş nef ile onları dik olarak yapılan mihraba doğru uzanan orta neften meydana geliyordu. Ayrıca biri mihrap üzerinde, diğer ikisi kıble duvarının köşelerinde olmak üzere 3 kubbesi vardı. Bu kubbelerden günümüzde hiçbir iz kalmamıştır.
Camiideki ilk tamirat 3. Fatimi halifesi Hâkim Biemrillah tarafından 1009 yılında gerçekleşmiştir. Biemrillah minareleri yeniletmiş, iki büyük şamdanla 17 gümüş kandil eklemiştir. 1125 yılında halife Âmir-Biahkâmillâh döneminde ise üzerinde Bakara suresinin 239. Ayetinin yazılı olduğu ahşap bir minber yapılmıştır
El Ezherde ders veren ilk büyük âlim Şia âlimi Ebu'l Ferec Yakub'tur. Ebul Ferec sonrası Beni Numan ailesi dersler vermiştir. Fatimiler döneminde el Ezher Camii Şia inancının öğretilmesi ve yayılmasında önemli bir merkez olmuştur.
Fatimiler yıkılıp Mısır Eyyubiler kontrolüne geçtikten sonra Kadil Kudat Sadruddin bin Derbas'ın "bir şehirde iki farklı camiide Cuma namazı kılınamaz" fetvası sonrası tam 98 sene Cuma namazlarında kapalı kalmıştır. Ancak eğitim devam etmiştir. Eyyubiler döneminde Ezher Camii aleyhinde tavır alınmasının nedeni mezhep farklılığıdır. Sünni mezhebe mensup olan Eyyubiler, Şia ve Bâtıniliğin merkezi olan Ezher'i pasif duruma düşürmüştür.
Eyyubiler döneminde 98 yıl boyunca önemini kaybeden Ezher Camii Memluk sultanı Baybars döneminde yeniden ibadete açılmış ve yeniden Şianın eğitim merkezi olmuştur. 9 Aralık 1266 tarihinde yazılan kitabesi günümüzde Cezayir müzesindedir.
Fatimiler sonrası camiye yapılan yapılan ilk büyük ilave 1309 yılında yapılan Taybarsiyye medresesidir. Memluk mimarisinin en güzel eserlerinden biri olan Taybarsiyye medresesi 19. Yüzyılda Osmanlı döneminde tamir edilmiştir.
Ezher camisine eklenen ikinci medrese ise Emîr Alâeddin Akboğa Abdülvâhid tarafından 1338-1339 yılları arasında yaptırılan Akboğaviyye medresesisidir.
Ezher camiisine eklenen son medrese Sultan Eşref Barsbay'ın hazinedarı Cevher Kanıkbay tarafından 1440 yılında yaptırılan Cevheriye medresesidir.
Yavuz Sultan Selim'in 1517 yılında Mısır'ı fethetmesinden sonraEzher Camisi tarihindeki en parlak dönemi yaşamıştır. İbn İyâs'ın anlattığına göre Yavuz Sultan Selim Mısır'ı fethettikten sonra ilk cuma namazını Ezher'de kılmış, şehirde kaldığı süre içinde sık sık burayı ziyaret ederek medresedeki derslere katılmıştır.
Osmanlı döneminde Ezher camisinde yapılan bazı düzenlemeler şunlardır:
1595 Mısır Valisi Şerif Mehmed Paşa caminin mihrabını tamir ettirdi.
1605 yılında Defterdar Hasan Paşa avluyu yeniden döşetti.
1721-22 yılında Mısır valisi İvaz oğlu İsmâil Bey caminin tavanını yeniletti.
1750 yılında Mısır Valisi Kör Ahmed Paşa da son zamanlarda Ezher Kütüphanesi'nde muhafaza altına alınmış olan iki adet güneş saati yaptırdı. 1753 yılında camiinin kapalı olan alanı genişletildi.
1805 yılında Kavalalı Mehmet Ali Paşa medrese öğrencileri için bir vakıf yaptırdı.
1854'te Hidiv Said Paşa külliyedeki revakları tamir ettirdi.
Bugün Ezher, etrafında zamanla teşekkül etmiş 13 mahallenin (Hârâtü'l-Ezher) ortasında yer alan Ezher camii 13 mihrabı, biri yıkılmış 6 minaresi, irili ufaklı 9 kapısıyla İslam mimarisinin en önemli mimari eserleri arasında turistleri kendisine hayran bırakmaktadır.
Mehmet Ali Paşa Camiisi
Kahire şehir merkezinde Kahire Kalesi'nde (Kal'atülcebel) yer alan Mehmet Ali Paşa camisinin yapımına 1830 yılında Kavalalı Mehmet Ali Paşa'nın emriyle başlanmıştır.
Mehmet Ali Paşa 1849 yılında vefat ettiğinde camii tamamlanamamıştı. Mehmet Ali Paşa sonrası camide yapılan düzenlemeler şunlardır:
Hidiv I. Abbas Hilmi tarafından mermer kaplamalar ve Mehmed Ali Paşa'nın kabrini kuşatan pirinç parmaklıklar yapılmıştır.
Kuzeybatı revakının ortasına 1848 yılında Fransa Kralı Luis Philip'in hediye ettiği saat kulesi yerleştirilmiştir.
1863'te Hidiv İsmail Paşa bakır dökme kapıları yaptırmış, Hidiv Tevfik Paşa zamanında 1879'da avlu mermerleri yenilenmiş, 1931-1939 yıllarında caminin kubbe ve kemerleri tamir görmüştür.
Cami mimari açıdan kubbeli bir harimle şadırvanlı bir avludan oluşmaktadır. Her kenarı 41 metre olan kare şeklindeki harim, dört fil ayağına oturan 21 metre çapında ve 52 metre yüksekliğinde bir merkezî kubbe ile dört yarım kubbesi vardır.
Camiinin kubbesinde madalyonlar içinde "bismillâh, mâşâallah, tebârekallah" yazısıyla yarım kubbe altında bulunan iki pandantifinde Allah ve Muhammed, büyük pandantiflerde ise dört halifenin isimleri yazılıdır.
Camiinin orijinal minberinin üzerinde Mehmed Ali Paşa'nın hânedanlık arması olan "güneş ışını" işlenmiştir. 1939 yılında Kral Faruk döneminde pirinç kapılı, altın yaldızlı beyaz mermerden yapılmış ikinci bir minber ilave edilmiştir.
84 metre yüksekliğinde iki minaresi olan Mehmet Ali Paşa Camisi klasik Osmanlı mimarisinin Mısır'daki önemli temsilcilerinden biridir.
BARIŞ ATAGÜN