Türkiyelilik Kavramı Nedir

Özet

Son zamanlarda hararetlenen Türkiyeli mi Türk mü tartışması yeni bir tartışma konusu değil. Osmanlı'nın son dönemlerine etki etmiş Osmanlıcılık ve Türkçülük tartışmasının günümüze miras kalmış hali denilebilir. Bu makalede Türkiyeli mi Türk mü tartışmasının daha iyi anlaşılması için aynı tartışmaların Osmanlı'da nasıl çıktığı ve nasıl sonuçlandığı incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler: Türkiyeli, Osmanlıcılık, Türkçülük, Millet Tanımı, Azınlıklar

Giriş

Millet tanımı tarih boyuncaçok kez tartışıldı, çokça farklı yorumlandı. Milletleşme tarihinin başında saf ırktan milletler bulunuyordu. Sonraları, ırklar arası savaşlar, evlenmeler ve göçler gibi etkileşimler saf ırklardan bahsetmeyi imkânsız kıldı. Bu noktada artık insanları (göz rengi, yüz kemik yapısı, saç yapısı gibi) dış/görünüş özellikleriyle tanımlayan "ırk" yerine (ortak tarih, gelenek, dil gibi) kültürel kimliğiyle ayıran "etnisite" kavramı ortaya çıktı. Kimileri milletini tanımlarken ırkı gözetti, aynı kandan gelen insanları millet saydı; kimileri etnisiteyi gözetti ve ortak tarihe, mirasa, ortak hassasiyetlere sahip insanları millet saydı. Millet tanımları dünya çağdaşlaştıkça genişledi ve çeşitlendi. Çokuluslu bir imparatorluğun mirasçısı olan Türkiye'de bu konu hayli tartışma konusu.

Cumhuriyetin ilanından sonra Türkiye Büyük Millet Meclisi'nde bir komisyon kuruldu. Bu komisyonun hazırladığı anayasa tasarısı 20 Nisan 1924'te kabul edildi. Türk vatandaşı tanımı 1924 Anayasası'nın 88. maddesindeşu iki fıkra ile tanımlanmıştı: "Madde 88: - (1.) Türkiye ahalisine din ve ırk farkı olmaksızın vatandaşlık itibarıyla (Türk) ıtlak olunur. (2.) Türkiye' de veya hariçte bir Türk babanın sulbünden doğan veyahut Türkiye'de mütemekkin bir ecnebi babanın sulbünden Türkiye'de doğup da memleket dâhilinde ikamet ve sinni rüşte vusulünde resmen Türklüğü ihtiyar eden veyahut Vatandaşlık Kanunu mucibince Türklüğe kabul olunan herkes Türk'tür. Türklük sıfatı kanunen muayyen olan ahvalde izale edilir." (Türkiye Cumhuriyeti 1924 Anayasası Madde 88.)

Cumhuriyetin kurucusu, subjektif bir millet anlayışını benimseyen Mustafa Kemal için milleti oluşturan unsurlar şunlardı: "a) Zengin bir hatıra mirasına sahip olan, b) birlikte yaşamak hususunda ortak arzu ve bunu kabulde samimi olan, c) sahip olunan mirasın korunmasına birlikte devam hususunda istek ve dilekleri ortak olan insanların birleşmesinden oluşan topluma millet adı verilir " (İnan, 1930, s.30).

Fransa'nın Suriye Yüksek Komiserliği'nde ve Cezayir Genel Valiliği'nde üst düzey görevler almış olan Fransız devlet adamı Jean Melia "MustaphaKemal ou la renovation de la Turquie" (Mustafa Kemal veya Türkiye'nin Yenileşmesi) adlı kitabında Atatürk'ün Ernest Renan'ın teorileri doğrultusunda bir ulus yarattığını ve yaşasaydı Ernest Renan'ın Mustafa Kemal'in eserini alkışlayacağını belirtiyor. Ernest Renan'ın teorisine göre bir ulusun ortak noktaları olduğu gibi ortak hatıra mirasına da sahip olmalıydı. Ernest Renan milleti şu sözleriyle tanımlamıştı:

"Gerçek olan, saf ırk diye bir şeyin olmadığıdır (…) Hayır, ulusu yaratan ırk olmadığı gibi, toprak da değildir (…) Ulus tarihin derin karmaşıklıklarından ileri gelen manevi bir ilke, manevi bir ailedir" (Renan, 1939)

Kısacası Renan'a için milleti yaratan şey "birlikte acı çekmiş, sevinmiş ve umut etmiş olmak"tır. Renan'a göre, millet, ortak bir maziye sahip olan ve gelecekte de birlikte yaşama arzusuna sahip olan insanlar topluluğudur. Bu açıdan Mustafa Kemal Atatürk'ün millet anlayışı ile benzeştiğini görmek mümkündür.

Günümüzde ise Türk vatandaşı tanımı 1982 Anayasa'sının 66. maddesinde şöyle tanımlanıyor: "Madde 66 – Türk Devletine vatandaşlık bağı ile bağlı olan herkes Türk'tür. Türk babanın veya Türk ananın çocuğu Türk'tür."(1982 AY, m.66/1)

Bu tanımı savunan kişiler yasada geçen "Türk" kavramının bir etnik ırkı değil Türkiye sınırları içinde yaşayan veTürkiye Cumhuriyeti'ne vatandaşlık adıyla bağlı olan kişilerin ortak adı olduğunu, hiçbir etnik kökenin üstünlüğünü vurgulamadığını belirtiyor. Öte yandan anayasada belirtilen "Türk" tanımıyla hâkim bir etnik grup üzerinden bir millet inşasının azınlıkları kapsamayacağını düşünen kişiler tarafından "Türk" yerine "Türkiyeli" kavramı Türkiye vatandaşlarını kapsayan ulusal bir üst kimlik olarak sunuluyor ve çağın gereği olarak 66. maddenin daha kapsayıcı anlayışla ele alınması gerektiğini vurgulanıyor.

Erken Cumhuriyet dönemindeki Ethnos (milli kimlik) inşa etme amaçlıresmî ideolojinin başarısızlığını ve "biz" tasavvuru yaratılması alanında yetersiz kaldığı eleştirileri yöneltiriyor. Ayrıca "Türkiyelilik" kavramının kullanım alanının genişlemesi vatandaşlık temelli, herkesin "kendisi olarak" olarak katılabileceği bir demos (halk) yaratılmasını hedefleyen yeni bir proje gündeme taşınıyor . Kavram genellikle Türk milliyetçileri tarafından "Osmanlılık" fenomeni ile kıyaslanarak karşı çıkılıyor. Türkiyelilik tartışmasının köklerini daha iyi anlamak için Osmanlıcılık ile kıyaslanması, Osmanlı Devleti'nde Osmanlıcılık politikasının nasıl geliştiğini ve sonuçlarını incelenmesi önemlidir . Ancak unutulmamalıdır ki farklı dönemlerin farklı şartları vardır. Bu kabul, bize, Türkiyeli tartışması hakkında doğru-yanlış tayini yaptıramaz; ancak bir perspektif kazandırabilir.

"İttihat ve Terakki Osmanlıcılıktan vazgeçmiştir. Türkçülük dışında izleyebileceği başka bir yol da bulunmamaktadır. Eğer Türkler İmparatorluğu idare etmeye devam edeceklerse Türkçülük tek tercih seçeneğidir. Etnik ayrılıkçı akımlar sebebi ile İttihat ve Terakki Âdemimerkeziyete şiddetle karşıdır. Çünkü bu Midilli, Sakız ve diğer adaları Rumların kucağına atmak anlamına gelir."

Yıldız, s.86.; aktaran Semiz, 2014, s.230

"...özellikle yeni bir milliyet teşkili için zamanın pek geciktiğini, Osmanlı Devleti'nin hakimiyeti altında bulunan farklı unsurların, menfaatleri değilse bile, arzularının böyle bir birleşme ve uyumda olmadığını ve dolayısıyla Fransız milliyet kaidesinin Doğu'da uygulamada imkansızlığını, tamamen anlayamamışlardı."

Akçura 1904, s.78

Osmanlıcılık Politikasının Sonuçları

Osmanlıcılık düşüncesi bir dönem, devlet adamı ve aydınlar tarafından ciddi olarak savunuldu ve başarılı olması için büyük çaba gösterildi. Bütün bu çabalar başarısızlıkla sonuçlanmış olmasına rağmen, siyasal düzlemde ve düşünce dünyasında önemli toplumsal tecrübelerin kazanılmasını sağladı. Bu süreç Balkan Savaşları sonrasında İttihat ve Terakki Partisinin daha milliyetçi bir politika anlayışı benimsemesiyle neticelendi. Bu dönem boyunca gayrimüslimler I. Meşrutiyet ve II. Meşrutiyet siyasal ortamında etkin ve aktif görevler aldılar. Bu siyasi güçlerini sonuna kadar istismar ederek bağımsızlık kazanmaya çalıştılar. Osmanlılık politikasında bu kadar ısrarcı olunması sosyal çevrede Türklerin ezilmesiyle ve azınlıkları gücendirmemeleri açısından milli hislerinin bastırılmasıyla neticelendi.

Hüseyin Cahit Yalçın Meşrutiyet'in halk üzerindeki etkisini yazılarında şu sözlerle anlatıyor:

'Meşrutiyetin biz Türklerde ve Türk gazeteciliğinde ilk yarattığı sonuç Türklüğü boğmak ve Osmanlılığı yaratmak olmuştu. ''Osmanlı'' sözü hiçbir zaman, zorbalık devrinde bile Meşrutiyetten sonraki kadar değer bulmamıştı. Abdülhamit zamanında arada sırada Türk sözünü ağza alma imkânı vardı. Üstelik Araplardan yararlanacağımız birçok bilimlerin bulunduğunu ileri sürenlere karşı, her şeyimizde Arap egemenliği altında kalmanın verdiği bir başkaldırı duygusu ile Türkçeyi ve Türklüğü savunmaktan geri durmamıştım. Ama Meşrutiyet gelir gelmez olaylar bizi Türk olduğumuzu unutmuş görünmeye başladı.'

Yalçın, s.39.; aktaran Semiz, 2014, s.225

1897 doğumlu Şevket Süreyya Aydemir gençlik yıllarını anlattığı Suyu Arayan Adam kitabı Osmanlıcılığın etkisini, dönemin siyasi ve sosyal ortamını tayin etmek için daha samimi bir örnek teşkil ediyor ve kitabında şöyle anlatıyor:

"Gerçi biz evvelce de Türk'tük. Fakat kendimize Türk diyemezdik. Türk sözü, birçok ırkları, kavimleri birleştiren bir imparatorlukta, bir kavmin diğerleri üstünde tahakkümünü hatırlatır ve onları gücendirir diye düşünülüyordu. Halbuki bu imparatorlukta yaşayan diğer ırkların, diğer milletlerin hepsi kendilerini, kendi milletlerinin adiyle tanır ve öyle anarlardı. Benim okuduğum asker mektebine Yemen'den, Kürdistan'dan veya sarayla hısım akraba olan Çerkes köylerinden getirilen imtiyazlı çocuklar, hep milliyetleriyle övünürlerdi. Bize yukardan bakarlardı. Fakat biz Türkler, kendimizi anlatmak için ırk hüviyetimizi hiçbir zaman dile getiremezdik. Irkımızı da bilmez, ya inkâr ederdik. Milletimizin adı geçmek lâzım geldiği zaman kendimize sadece:

- Osmanlı! der, geçerdik. Hatta dilimizin adı bile Türkçe değil, Osmanlıcaydı. Tarihimizin de Osmanlı tarihi olduğu gibi. Reddedilen, inkâr edilen Türk adına kimsenin sahip çıkmaması için her tedbir alınmıştı. Umumî kanaate göre Türk, kaba, görgüsüz ve kabiliyetsiz bir varlıktı."

Aydemir, 1959, s.62

20. yüzyılın başları Mustafa Kemal Paşa'nın büyüdüğü ve düşüncelerinin şekillendiği dönem olarak göze çarpmaktadır. Mustafa Kemal Paşa, Türk milletine dayalı bir millî devlet kurulması gerektiğine inanıyordu. Bu düşüncelerinde okumalarının yanında şüphesiz, gençliğinde Osmanlıcılık telkinleriyle ezilen Türklüğe dair şahit olduğu anılar da etkilidir. Bu anılarından birini Mustafa Kemal 14 Eylül 1931 günü Dolmabahçe Sarayı balkonunda bir sohbet sırasında anlatmıştı:
 

Bizim kuşağın gençlik yıllarında Osmanlılık telkin ve etkilerihâkimdi. İmparatorluk halkını meydana getiren Türk'ten başka uluslara, bu arada yanlış bir din anlayışıyla Araplara, sarayın, ordu ve devlet ileri gelenleri arasında bulunan ırkdaşlarının etkisiyle Arnavutlara özel bir değer veriliyor, onlardan söz edilirken "kavm-i necib" deyimi ile sıfatlandırılarak bu duygunun belirtilmesine çalışılıyor, memleketin sahibi ve devletin kurucusu olan biz Türkler ikinci planda gelen önemsiz halk yığınları sayılıyordu... Kendimi hiçbir zaman Osmanlılığın telkin ettiği başka ulusları öven ve Türklüğü aşağı gören eksiklik duygusuna kaptırmadım. Bakınız nasıl oldu? Kurmaylık stajı için -3 Şubat 1905- verildiğim süvari alayı, Hayfa'da bulunuyordu. Kışla ile deniz arasında geniş bir talim alanı vardı ve piyade acemi eğitim dönemi yeni başlamıştı. Erleri bölgeden toplanmış Arap gençlerinden, öğretici kadro da deneyimli veAnadolulu kıta çavuşlarından olan Türk delikanlılarından kurulu idi. Katıldığım bölüğün alaydan yetişmiş, Makedonya Türklerinden, ileri yaşlı bir yüzbaşısı vardı. Erler çavuşlar talim yaptırıyor, biz subaylar arada dolaşarak çalışmaları izliyor ve denetliyorduk. Yüzbaşı, çavuşlarına karşı sert davranıyor yeni erlere karşı ise fazla sevgi ve ilgi gösterir görünüyordu. Onlarınherhangi bir şekilde azarlanmasına, hırpalanmasına gönlü razı olmadığını ısrarla söylüyordu. Hâlbuki talimlerde, Türkçe bilmedikleri için, çavuşların söylediklerini iyi anlayamayan kimi erlerin yanlış hareketlerinin, zaman zaman çavuşların sabırlarını tükettiği, sertçe davranışlarına yol açtığı da oluyordu. Bir gün yüzbaşı, bu yolda hareketten kendini alıkoyamayan bir çavuşunu mimlemiş ve talimden döndükten sonra, birlikte oturduğumuz bölük komutanlığı adasına çağırtmıştı. Takım komutanıyla birlikte gelerek yüzbaşısını saygıyla ve askerce selamlayan çavuş,yirmi beş yaşlarında dinç ve yakışıklı, ince bıyıklı, elmacık kemikleri fazla kabarık, uyanık bir Türk çocuğu idi. Yüzbaşı, onu milli onurunu ağır şekilde hançerleyen "…….Türk!" sözleriyle azarlamaya başlamıştı. "Sen nasıl olur da kavm-i necib-i Arab'a bağlı, Peygamber Efendimiz'in mübarek soyundan olan bu çocuklara sert davranır, ağır söz söyler, onların kalbini kırarsın. Kendini bil, sen onların ayağına su bile dökmeye layık bile değilsin…" gibi gittikçe anlamsızlaşan fakat yaşlı yüzbaşının samimi inancından kuvvet alan sözlerle hakaret ediyor, gittikçe asabileşiyordu "

Unat, 1963, s.77-78

İçinde büyüdüğü siyasi ortam ve okumaları ışığında Osmanlıcık veyahut İslamcılık fikirlerinin kesinlikle işe yaramadığı sonucuna varan Mustafa Kemal Paşa, 1905'te kurmay yüzbaşı olarak Şam'da bulunan V. Orduya katılacağı sırada Beyrut'taki arkadaşlarına şunu söyleyecekti "Asıl mesele yıkılmak üzere olan imparatorluktan bir Türk devleti çıkarmaktır" (Özüçetin, 2004, s.67 ).

Sonuç

Osmanlıcılık,Osmanlı Devleti'nin yönetimi altındaki farklı etnik kimlikleri aynı çatı altında bir ve beraber tutma projesiydi. Her türlü etnik kimlik üzerinde üst kimlik olarak "Osmanlı Milleti" oluşturmak için geliştirdiği siyasî düşünce hareketiydi. Türkiyelilik, Türkiye Cumhuriyeti vatandaşı olan farkı etnik kimlikleri kapsayıcı bir üst kimlik "Türkiyeli" adı altında birleştirme ve " Kürt sorunu" gibi sorunlara çözüm getirme projesidir. Başta da belirtildiği gibi Türkiyelilik, Osmanlılık tanımının günümüze miras kalmış hâlidir. Fransız İhtilali etkilerinin henüz taze olduğu 18-19. yüzyıl dönemi Osmanlı'da bu politikanın azınlıkların da Türklerin de hoş karşılamaması ve hezimetle sonuçlanması, günümüzde olası bir Türkiyeli politikasının kesin bir başarısızlıkla sonuçlanacağı anlamına gelmeyebilir. Fakat hükümetlerin politikalarını tasarlarken tarihten feyz alması da önemlidir . Daha geniş sınırları ve daha fazla azınlığa sahip Osmanlı Devleti bile bir Osmanlı milleti yaratma konusunda hezimete uğruyorsa Türkiyelilik argümanı için günümüz Türkiye'sini demografi konusunda Amerika Birleşik Devletleri ile kıyaslamak mantıksız durmaktadır. Tarihten ders çıkarırken şartların aynı olmadığını göz önünde bulundurmak gerek vurgusunu yaptık fakat aynı zamanda Orta Doğu gibi bir coğrafyada politika üretirken şartlarımızın kesinlikle uyuşmadığı denizaşırı ülkeleri feyz almak da sakıncalıdır. 

Kaynakça

• 18 Ekim 1982 tarih ve 17863 sayılı Türkiye Cumhuriyeti Anayasası
• 20 Nisan 1924 tarihli Türkiye Cumhuriyeti Anayasası
• Afetinan, A., & Peker, R. (1930). Vatandaş için medeni bilgiler (Vol. 1). Milliyet Matbaası.
• Akçura Yusuf, Üç Tarz-ı Siyaset, Akçağ Yayınevi, 2019
• Aydemir, Ş. Süreyya, Suyu Arayan Adam, Remiz Kitapevi, 2023
• Aydın Varol, F. B. (2023). Türk Modernleşmesinde Jön Türkler ve Hüseyin Cahit Yalçın'ın Gazeteci ve Siyasi Kimliği. Erciyes İletişim Dergisi, 10 (1), 205-221
• BAŞAR, C. K. (2017). Osmanlı Millet Sisteminden Ulusa Geçiş. Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Hukuk Araştırmaları Dergisi, 23(1), 195-231.
• Coşkun, Y. "Atatürk Dönemi Fikir Hareketleri". Tarih ve Gelecek Dergisi 5 (2019): 344-359
• Demir, Ş. (2011). Tanzimat Döneminde Bir Devlet Politikası Olarak Osmanlıcılık. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, (29), 331-348
• Ernest, R. (1939). Millet Nedir
• Eroğlu, H. "Mustafa Kemal Atatürk ün Düşün Dünyasının Oluşumundaki Etkenlerle İlgili Bazı Görüşler". Atatürk Yolu Dergisi 7 (2001): ???
• Faik Reşit Unat, Ne Mutlu Türküm Diyene, Türk Dili Dergisi, Sayı:146, Kasım 1963
• Hanioğlu, M. Şükrü (2014, Eylül 07) Sabah. https://www.sabah.com.tr/yazarlar/hanioglu/2014/09/07/osmanliliktan-turkiyelilike
• Özüçetin, Y. (2004). MİLLÎ MÜCADELE İÇERİSİNDE "19 MAYIS 1919". Ahi Evran Üniversitesi Kırşehir Eğitim Fakültesi Dergisi, 5 (2), 65-74
• Semiz, Y. (2014). İttihat ve Terakki Cemiyeti ve Türkçülük Politikası. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, (35), 217-244
• Sevinç Murat (2021, Ocak 10) Diken. https://www.diken.com.tr/anayasalarda-yurttaslik-tanimi-unutmak-bir-ulusun-yaratilmasinda-cok-onemli-bir-etkendir/
• Türkiye Cumhuriyeti 1924 Anayasası Madde 88, https://www.anayasa.gov.tr/tr/mevzuat/onceki-anayasalar/1924-anayasasi/
• Uçar, F. (2018). Türk Düşüncesinde Osmanlıcılık Fikrinin Ortaya Çıkışı ve Türk Siyasal Hayatına Etkileri. Karadeniz Sosyal Bilimler Dergisi, 10 (18), 81-108
• Yavuz, B. (1996). Fransız Gözüyle Atatürk Devrimi Üzerine Genel Değerlendirmeler . BELLETEN , 60 (228) , 443-464 .